Filioque uitgelegd: Hoe de Heilige Geest voortkomt van de Vader en de Zoon

In de westerse Kerk gebruikt men vaak een versie van de geloofsbelijdenis van Nicea waarin het Latijnse woord filioque (“en van de Zoon”) is toegevoegd aan de zin dat de Heilige Geest voortkomt uit de Vader.

De Bijbel laat zien dat de Geest voortkomt uit de Vader en de Zoon.

De onderlinge relaties binnen de Drie-eenheid zijn zichtbaar in wat er naar buiten toe gebeurt:

• Zoals de Vader de Zoon in de tijd naar de wereld heeft gezonden, zo komt de Zoon binnen de Drie-eenheid voort uit de Vader.

• Zoals de Heilige Geest in de wereld wordt gezonden door de Zoon en de Vader (Johannes 15:26, Handelingen 2:33), zo komt de Geest in de Drie-eenheid voort uit zowel de Vader als de Zoon.

Daarom noemt de Bijbel de Heilige Geest soms “de Geest van de Zoon” (Galaten 4:6) en niet alleen “de Geest van de Vader” (Mattheüs 10:20).

De vroege kerkvaders, zowel uit het Latijnse Westen als het Griekse Oosten, erkenden dit ook. Zij zeiden dat de Geest “uit de Vader en de Zoon” of “uit de Vader door de Zoon” voortkomt.

Deze twee uitdrukkingen betekenen eigenlijk hetzelfde, omdat alles wat de Zoon heeft, Hij van de Vader heeft ontvangen. Dat de Geest ook van de Zoon voortkomt, betekent dat de Zoon dit zelf van de Vader heeft gekregen. Uiteindelijk komt dus alles vanuit de Vader, maar gaat het via de Zoon.

Sommige Oosters-Orthodoxen vinden echter dat “door de Zoon” en “van de Zoon” niet precies hetzelfde is. Toch accepteren veel Oosterse kerken de uitdrukking “uit de Vader door de Zoon”.

In 1439, tijdens het Concilie van Florence, leidde dit zelfs tot een hereniging tussen de Oosterse en Westerse Kerk. Helaas hield die eenheid niet lang stand. Rond 1450, kort voor de Reformatie, werd de scheiding hersteld onder druk van de moslims, die net de Byzantijnse gebieden hadden veroverd en eisten dat men de eenheid met Rome zou opgeven.

Toch is er nog steeds kans op eenheid in dit punt, als men erkent dat “en van de Zoon” en “door de Zoon” hetzelfde bedoelen. De Catechismus van de Katholieke Kerk zegt hierover:

“Deze legitieme aanvulling in bewoordingen, zolang men niet star vasthoudt aan de vorm, verandert niets aan het geloof in dezelfde werkelijkheid van het mysterie.” (CCC 248)

Tegenwoordig erkennen sommige Oosters-Orthodoxe bisschoppen dat de scheiding hierover niet nodig is. Bisschop Kallistos Ware, die eerst fel tegen de filioque was, zegt nu dat het verschil vooral te maken heeft met woordkeus en klemtoon, niet met een werkelijk verschil in geloof.

De katholieke Kerk leert als dogma dat de Heilige Geest persoonlijk (hypostatisch) voortkomt van de Vader én de Zoon, of van de Vader door de Zoon.Dat betekent: de Vader en de Zoon zijn één enkel beginsel van het ‘uitgaan’ (spiratie) van de Heilige Geest. Samen geven zij vanaf eeuwigheid dezelfde goddelijke natuur, wezen en bestaan door aan de Heilige Geest.

Uitleg

• De Vader wordt de eerste oorzaak genoemd: Hij is het Beginsel zonder Begin, van niemand afkomstig.

• De Zoon is het Beginsel vanuit een Beginsel: Hij is van de Vader voortgekomen en heeft van Hem de macht ontvangen om de Heilige Geest te laten uitgaan.

• Er is maar één macht waarmee de Geest uitgaat, dus Vader en Zoon laten de Geest uitgaan met één en dezelfde ademtocht (spiratie).

Stel je voor:

• De Vader is als de bron van een rivier. Hij is de oorsprong van al het water; Hij ontvangt zijn bestaan van niemand.

• De Zoon is als de rivier die rechtstreeks uit de bron voortkomt. Al het water in de rivier komt uit die bron, en de rivier heeft daardoor dezelfde natuur als de bron: zuiver water.

• De Heilige Geest is als de mist die opkomt uit het water. Deze mist komt van de bron via de rivier: de bron geeft het water, de rivier stroomt, en samen laten zij de mist ontstaan.

  
  

Zo laat de Vader (de bron) de Geest uitgaan, maar altijd samen met de Zoon (de rivier), want de Zoon ontvangt van de Vader alles wat de Vader heeft, behalve dat Hij Vader is.Daarom zeggen we: de Heilige Geest gaat uit van de Vader én de Zoon of van de Vader door de Zoon. Het is één en dezelfde “ademtocht” van liefde, net zoals mist één en hetzelfde is of je nu zegt dat ze van de bron komt of via de rivier.

Er is ook een mooie vergelijking met zon, licht en warmte die vaak in de Kerkvaders terugkomt.

Vergelijking met zon, licht en warmte

• De Vader is als de zon zelf, de bron van alles.

• De Zoon is als het licht dat uit de zon komt. Het licht is er altijd samen met de zon, heeft dezelfde natuur (zonlicht is zon) en komt rechtstreeks van haar.

• De Heilige Geest is als de warmte die zowel van de zon als van het licht uitgaat.

-         De warmte is er altijd als zon en licht er zijn.

-         De warmte komt van de zon via het licht, maar ook van zon en licht samen.

Zo is de Vader de oorsprong van alles, de Zoon ontvangt alles van de Vader, en samen “ademen” zij de Heilige Geest uit.

Net zoals de warmte één oorsprong heeft en niet los te maken is van zon én licht, zo gaat de Geest uit van de Vader en de Zoon als één beginsel.

Bronnen van dit katholieke dogma

1. Tweede Concilie van Lyon (1274)

Achtergrond: Dit was het 14e oecumenisch concilie van de Katholieke Kerk. Tijdens dit concilie verzoenden de Griekse bisschoppen zich met Rome en bevestigden zij officieel de Filioque-leer.De besluiten van dit concilie worden als gezaghebbend gezien en zijn een van de belangrijkste bronnen voor het katholieke dogma over het uitgaan van de Heilige Geest.

Besluit van het concilie:

“Wij belijden trouw en toegewijd dat de Heilige Geest eeuwig uitgaat van de Vader en de Zoon, niet als uit twee beginselen, maar als uit één beginsel; niet door twee ademtochten, maar door één enkele ademtocht. (…) Met instemming van het heilig concilie veroordelen wij allen die durven te ontkennen dat de Heilige Geest eeuwig uitgaat van de Vader en de Zoon, of die beweren dat Hij uitgaat als uit twee beginselen in plaats van uit één.”

Toelichting:Het concilie bevestigt dat de Heilige Geest niet uit twee verschillende bronnen komt, maar uit één enkel beginsel: Vader en Zoon samen. Wie dit ontkent, wordt door het concilie afgewezen. Dit is dus officieel katholiek dogma.

2. Concilie van Florence – Zitting 6 (1439)

Achtergrond: Dit was het 17e oecumenisch concilie van de Katholieke Kerk. Hier werd na lange discussie met de Grieken opnieuw bevestigd dat de Heilige Geest niet alleen van de Vader uitgaat, maar van de Vader én de Zoon.Het concilie van Florence formuleerde dit opnieuw op dogmatische wijze als officiële leer van de Kerk.

Het onderricht van het Concilie van Florence over het uitgaan van de Heilige Geest

Zitting 6 – officiële verklaring

Tijdens de zesde zitting werden teksten uit de Heilige Schrift en gezaghebbende uitspraken van oosterse en westerse kerkvaders besproken.Sommigen zeiden:

“De Heilige Geest gaat uit van de Vader en de Zoon.”Anderen zeiden: “De Heilige Geest gaat uit van de Vader door de Zoon.”

Beide uitspraken bedoelen in feite hetzelfde, maar gebruiken andere woorden.

De Grieken legden uit dat wanneer zij zeggen: “De Heilige Geest gaat uit van de Vader”, zij daarmee de Zoon niet willen uitsluiten.Maar omdat zij dachten dat de Latijnen leerden dat de Geest uitgaat van de Vader en de Zoon als uit twee beginselen en met twee ademtochten (spiraties), gebruikten zij liever niet de uitdrukking “van de Vader en de Zoon”.

De Latijnen legden uit dat zij met “van de Vader en de Zoon” niet bedoelen:

• de Vader uit te sluiten als bron en oorsprong van alle goddelijkheid (van de Zoon en van de Heilige Geest),

• of te beweren dat de Zoon iets niet van de Vader ontvangt,

• of dat er twee beginselen of twee spiraties zouden zijn.

Zij benadrukten dat er slechts één enkel beginsel en één enkele spiratie is van de Heilige Geest, zoals altijd is geleerd.

Omdat uit de uitleg van beide partijen duidelijk werd dat zij hetzelfde geloof bedoelden, kwamen zij tot een gezamenlijke geloofsbelijdenis.

 De geloofsbelijdenis van Florence

In de naam van de Heilige Drie-eenheid, Vader, Zoon en Heilige Geest, bepaalt dit heilige en universele Concilie van Florence, met instemming van allen, dat de volgende geloofswaarheid door alle christenen moet worden geloofd, aangenomen en beleden:De Heilige Geest is eeuwig van de Vader en de Zoon, en ontvangt zijn wezen en zijn bestaan (subsistentie) van de Vader samen met de Zoon, en gaat van beiden eeuwig uit als uit één beginsel en door één enkele spiratie.Wanneer de kerkvaders zeggen dat de Heilige Geest uitgaat “van de Vader door de Zoon”, dan bedoelen zij dat ook de Zoon hierin wordt aangeduid:

• volgens de Grieken als oorzaak,

• volgens de Latijnen als beginsel van het bestaan van de Heilige Geest, net zoals de Vader dat is.

  
  

  En zoals de Vader bij het eeuwig verwekken van zijn eniggeboren Zoon alles aan Hem gegeven heeft wat de Vader heeft, behalve het Vaderschap, zo heeft de Zoon van eeuwigheid ook van de Vader ontvangen dat de Heilige Geest van de Zoon uitgaat.

Toelichting

Het Concilie van Florence maakt hiermee duidelijk dat:

• De oosterse “door de Zoon” (per Filium) en de westerse “van de Zoon” (Filioque) hetzelfde geloof uitdrukken.

• De leer dat de Geest uitgaat van Vader én Zoon is officieel katholiek dogma.

• Het is verplicht om dit te geloven als men volwaardig lid van de Kerk wil zijn, ook voor oosterse katholieken.

• De reden dat de Geest ook uitgaat van de Zoon, is dat de Vader bij het eeuwig verwekken van de Zoon aan Hem alles heeft gegeven, inclusief het vermogen om de Heilige Geest te laten uitgaan.

3. Catechismus van de Katholieke Kerk – paragraaf 246

Achtergrond: De Catechismus van de Katholieke Kerk (CCC) werd samengesteld onder paus Sint Johannes Paulus II en geeft een universeel overzicht van de officiële leer van de Kerk.

[CCC 246]

“De Latijnse traditie van de geloofsbelijdenis belijdt dat de Geest ‘uitgaat van de Vader en de Zoon’ (filioque). Het Concilie van Florence (1438) legt uit: ‘De Heilige Geest is eeuwig van de Vader en de Zoon; Hij ontvangt tegelijk (simul) zijn natuur en zijn bestaan van de Vader en de Zoon. Hij gaat eeuwig uit van beiden als uit één beginsel en door één enkele spiratie. (…) En omdat de Vader door het eeuwig verwekken aan zijn eniggeboren Zoon alles heeft gegeven wat aan de Vader toebehoort, behalve het Vaderschap, heeft de Zoon ook van eeuwigheid van de Vader ontvangen – van wie Hij eeuwig geboren is – dat de Heilige Geest van de Zoon uitgaat.’”

Toelichting: Hier zien we dat de moderne katholieke Kerk onverminderd vasthoudt aan het dogma van het Filioque zoals geleerd door de oecumenische concilies van Florence en Tweede Lyon.Dit betekent dat het geloof dat de Heilige Geest hypostatisch uitgaat van de Vader én de Zoon nog steeds een noodzakelijk onderdeel is van het katholieke geloof, ook vandaag.

4. Catechismus van de Katholieke Kerk – paragraaf 248

[CCC 248]

“De oosterse traditie legt van oudsher de nadruk op het unieke karakter van de Vader als eerste oorsprong van de Geest. Door te belijden dat de Geest ‘uitgaat van de Vader’, bevestigt zij dat Hij van de Vader komt door de Zoon. De westerse traditie benadrukt eerst de wezenlijke eenheid (consubstantialiteit) tussen Vader en Zoon, door te zeggen dat de Geest uitgaat van de Vader en de Zoon (filioque). Zij zegt dit ‘op legitieme en goede gronden’, want de eeuwige orde van de goddelijke Personen in hun wezenlijke eenheid houdt in dat de Vader, als ‘Beginsel zonder beginsel’, de eerste oorsprong van de Geest is, maar ook dat Hij, als Vader van de eniggeboren Zoon, samen met de Zoon het ene beginsel is van waaruit de Heilige Geest uitgaat. Deze legitieme aanvulling, zolang zij niet verstard, tast de eenheid van het geloof in het ene en hetzelfde mysterie niet aan.”

Toelichting: De Catechismus bevestigt hier dat:

• De Vader het Beginsel zonder beginsel is, de eerste oorsprong van de Geest, en deze macht van niemand ontvangt.

• Toch is Hij samen met de Zoon het ene beginsel van waaruit de Geest uitgaat.

• Dit komt overeen met de uitdrukking dat de Geest van de Vader door de Zoon uitgaat.

  
  

  De katholieke leer hierover is dus niet veranderd of ingetrokken, zoals soms onterecht wordt beweerd.

Samenvatting van de katholieke leer

De Katholieke Kerk leert dat de Heilige Geest persoonlijk (hypostatisch) uitgaat van de Vader én de Zoon, of van de Vader door de Zoon. Dit betekent dat Vader en Zoon samen als één beginsel de goddelijke natuur, het bestaan en het wezen doorgeven aan de Heilige Geest.

• De Vader is de eerste oorsprong of voornaamste oorzaak van de Heilige Geest, omdat Hij deze macht van niemand ontvangt.

• De Zoon ontvangt deze macht om de Geest te laten uitgaan van de Vader, van wie Hij van eeuwigheid geboren is.

Zo laten Vader en Zoon samen, als één enkele bron, de Heilige Geest eeuwig uitgaan.

Getuigenissen uit de vroege Kerk

Hier volgen enkele citaten van vroege kerkvaders en concilies, die bevestigen dat de Geest voortkomt uit de Vader en de Zoon, of uit de Vader door de Zoon:

• Tertullianus (± 216): “Ik geloof dat de Geest voortkomt uit de Vader door de Zoon.”

• Origenes (± 229): “De Heilige Geest is het eerste en voornaamste van alles wat door de Vader door Christus is voortgebracht.”

• Gregorius de Wonderdoener (± 265): “Eén Heilige Geest, uit God, geopenbaard door de Zoon…”

• Hilarius van Poitiers (± 357): “De Heilige Geest is uit de Vader en de Zoon.”

• Didymus de Blinde (± 362): “De Geest ontvangt van de Zoon wat Hij van nature is…”

• Epiphanius van Salamis (± 374): “De Geest komt uit de Vader en de Zoon.”

• Basilius de Grote (± 375): “Door de Zoon is Hij verbonden met de Vader…”

• Ambrosius van Milaan (± 381): “De Heilige Geest komt voort uit de Vader en de Zoon.”

• Gregorius van Nyssa (± 382): “De Geest wordt samen met de Vader en door de Zoon waargenomen.”

• Athanasius (± 400): “De Heilige Geest is uit de Vader en de Zoon, niet gemaakt, niet geschapen, maar voortkomend.”

• Augustinus (± 408-416): “De Heilige Geest gaat ook uit van de Zoon, want Hij is ook de Geest van de Zoon.”

• Cyrillus van Alexandrië (± 424): “De Geest komt voort uit de Vader en de Zoon.”

• Concilie van Toledo (± 400): “De Geest is de Trooster, voortkomend uit de Vader en de Zoon.”

• Fulgentius van Ruspe (± 524): “De Geest is de Geest van zowel de Vader als de Zoon, en komt uit beiden voort.”

• Johannes Damascenus (± 712-728): “De Geest komt uit de Vader, door de Zoon.”

• Maximus de Belijder (± 630): “De Geest heeft zijn oorsprong uit de Vader door de Zoon.”

• Tweede Concilie van Nicea (787): “Wij geloven in de Heilige Geest, voortkomend uit de Vader door de Zoon.”

Samengevat: De katholieke leer over de filioque zegt dat de Heilige Geest zijn oorsprong heeft in de Vader, maar dat deze oorsprong altijd via de Zoon verloopt. Of men nu zegt “uit de Vader en de Zoon” of “uit de Vader door de Zoon”, het gaat om hetzelfde geloof in de Drie-eenheid: één God, drie Personen, volledig gelijk in goddelijkheid, eeuwigheid en macht.